Senin, 17 Maret 2014

Agama Masyarakat Sunda Pra-Islam


Agama yang dianut oleh masyarakat Pajajaran bukan seperti dugaan masyarakat pada umumnya, Hindu. Atau agama matahari yang menyembah matahari sebagai Tuhan-Nya. Ada pula yang menyebut jika Pajajaran itu “Kafir” dikarenakan Rakyat Pajajaran mengunakan arca sebagai sesembahan mereka.

Menurut penuturan Aki Uyut Baju Rambéng, “ceuk nu nyarahomah, ageman jaman éta disebut ageman Sunda téa, heuh.”  Dalam agama Sunda yang diutamakan dan yang diagungkan adalah SHANG HYANG TUNGGAL (anu nunggal hiji ngan sahiji anu muhung di ayana nyatana parupatan pawujud hanteu kaambeu-ambeu acan).

Adapun yang menjadi dewa dalam agama Sunda bukanSiwaataupunWisnu, namun Shanghyang Kala. Dalam hal ini bagi pembaca yang mampu membaca siloka atau makna yang terkandung dalam pantun Bogor, maka akan mudah mencari benang merah tentang agama apa yang dianut oleh masyarakat Pajajaran saat itu,  karena ada tokoh yang cukup sentral yaitu Ki Léngsér.
Dalam pantun Bogor yang berjudul “Kujang di Hanjuwang Siang” ada bagian yang menceritakan tentang siapa Ki Léngsér. SangHyang Tunggal laju nyokot taneuh sakeupeuleun gegeblégan popoékan poék jeung sakepeuleun cacaangna sinar caang.

Laju dihijikeun, seja inyana deuk nyieun anu purah marik sajagat sakabéh alam, ngalanglangan sakabeh jagat.Tapi inyana henteu engeuh, dina ngahijikeualuhureunkobakngaburialCikahuripan. KocapbaéjlegShangyang Kala, tapibarengann harita tina cai kobakan. “ Ngaran kula naontah?”
“Hyang Tunggal gagarodeui, lajumikir .Ceukinyana”Léngsér”.
Walaupun tidak ada Pantun Bogor yang menceritakan secara gamblang tentang perwujudan Léngsér sebagai dewa Kala.Namun kita dapat melihat dari nasehat s Ki Léngsér, bahwa Shangyang  Kala Masyarakat Pajajaran bukan dewa Kematian atau dewa kemanusian. Namun Shangyang Kala disini yaitu dewa yang menguasai waktu.
Dengan begitu jelas bahwa masyarakat Pajajaran, sangat mendahulukan. Toleransi dalam hala papun. Dapat kita simak dalam Pantun Bogor “ ngadegnapajajaran”dikisahkan ketika Raja akan berperang,danAki léngsér berkata “ Acanwayahna” (belum saatnya).
Kemudian masih dalam lakon itu léngsér berkata juga“ Lakon urang geus ditangtukeun ku anunyieun lalakon mudu kieu. Mun ceuk inyana mudu kitu, saha anu bisa mungpang kana papastén”.
Lebih jelas lagi ketika Léngsér berkata“ lain ngéléhan éléh kumusuh, tapi ngéléhan ogé urang mah keuna kuwaktu,!
“Urang tungguan mapag deui Pajajaran anyar”
Memang sedikit leterasi yang menerangkan tentang agama apa yang dianut oleh masyarakat Pajajaran saat itu. Dalam lakon“ Kujang dihanjuwang siyang” menyebut bahwa masyarakat Pajajaran menyembah Arca.  Namun sebelumnya coba perhatikan ucapan kiLengser, saat bertemu dengan seekor lutung jelmaan Ki Rakean Kalang Sunda.“ Ceukki Léngsér, tah ieu Arca,Ngaran inyana ngaran jelma, tapi wujud inyana tina batu. Ngaran jeung wujud anu ngawangun inyana manusa.Tapi batu mah tuh, itu anu boga!, (lebahan nyebut itu nuboga, ki Lengser nunjuk kaluhur).
Ieu arca dingaranan Shangyang Boda Maya, lantaran najan batu anunga wujud, dina raga cara jelma, waruga inyana tanpa daya. Namun dalam catatan lain seperti dalam naskah  yang bertitelkan Shanghyang Raga Dewata,  ditemukan di Situ Raja Tasikmalaya, disusun sekitar pertengahan abad ke delapan hingga abad ke 16 dimana kerajaan Sunda masih berdiri. Namun cenderung berada pada masa akhir kerajaan tersebut. Naskah ini diterjemahkan oleh Drs. Undang.A. Darsa, M. Hum. Serta Prof. Dr. Edi s Ekadjati. Pada tahun 1999 hingga tahun 2000.

Jasyayugaaing
Jasyagawayaing.
Syahdapmana.
Meunangnya-/ bdakungaing.
Jasyayugaaing.
Jasyayugaaing.
Carek-[a] na raga dewata
Na nahangarana eta.
Rumongyapleung-/yap,
Tanparupa,
Tanpa raga,
Hateukajeueng
Carek-[a] natmn,
Ruparekakuwaya
Jaaing/ nu ngayuga tan kayuga,
Jaaing nu gawe tan kapigawe,
Jaaing nu di guna tan dipiguna,//
Jaaing nu hanteu,
Jaaing nu hanteu,
Ja[ I ] aimg nu biheung,
Jaaingnu  tankatuduh,
Jaaing nu tanpa / nga- [ra] ran.
Anggeus ta raga ta rrtukul,
Rap ngarawuimah,
Dikpaptlukepeul,
Di bujalkaeunbrehjadiSanghyangHantiga
Geus ta saupasup
Bayusabdahidap
Ta shangyanghantiga,
Brehjadishangyangtunggal
Inyana nu miguna
EusiShangyanghantiga.

Terjemahan :
‘’Karena dia yang menciptakan ku, karena dia yang membuatku.Setiap yang diarasakan, dapat aku rasakan. Setiap yang dia katakana dapat aku katakan, karena dia penciptaku.
Tanya Raga Dewata : “mengapa namanya begitu” (karena) datang tanpa rupa, tanpa raga.
Tidak terlihat, katanya benar, rupa direka karena ada. Akulah yang menciptakan tetapi tidak terciptakan, akulah yang bekerja tetapi tidak dikerjakan.// akulah yang mengunakan tetapi tidak digunakan. Karena aku yang mati, karena aku yang mati.Karenaaku yang mustahil, karena aku yang tidak tertuduh, karenaa ku yang tanpa nama. Setelah itu badan ku ditundukan lalu mengambil tanah. Lalu dikepal tiga kepal, dibuka maka menjelma Sang Hyang Hantiga (telor). Setelah itu dimasukanlah Bayu sabda Hdap, kedalam Shang Hyang Hantiga, menjelmalah Sang Hyang Tunggal dialah yang menggunakan isi sang Hyang Hantiga”.
Apabila dalam Pantun dikatakan sang pencipta adalah Hyang Tunggal, berbeda dengan yang tertulis dalam naskah Hyang Jati Raga. Dalam naskah tersebut jelas bahwa Tuhan pada masa itu adalah Hyang Jati Raga Dewata yang tunggal sebagai pencipta yang tidak tercipta dan mengetahui tanpadi ketahui. Dan manusia sebagai mikrokosmos jagat raya.Walaupun terdapat perbedaaan yang sangat mencolok dalam nama antara pantun Bogor dan naskah Shang Hyang Jati Raga, tentang sejarah sang pencipta bagi masyarakat Sunda pada masa Pra Islam. Namun saya berharap dengan tulisan sederhana ini kita dapat menemukan sedikitnya petunjuk tentang apa fungsi dari arca arca dan apa yang dianut oleh masyarakat Sunda pada masa sebelum masuknya Islam, selebihnya saya kembalikan kepada pembaca.
Rahayu.
Cikuray, Garut 19-02-2014.

Totopong (Iket)



Iket disebut ogé “Totopong” atawa “Telekung”. Salasahiji rarangkén tina dangdanan, anu ilahar dipaké keur nutup atawa masieup mastaka.Nu make totopong lain ngan ukur urang Sunda, séké sélér séjén ogé réa nu maraké iket, ngan tangtu baé totopong urang Sunda béda jeung sélér séjen, boh dina cara makéna boh jirimna atawa lebah kagunaannana. Ti iraha mimiti ayana iket di tatar Sunda?, tina naskah cerita Parahiyangan ( abad XVI ) aya catetan ngeunaan “ Sang Resi Guru ngagisik tipulung jadi jalalang bodas, leumpang ngahusir Rahyang sempakwaja, eukeur meulit ( Sang Resi Guru dua leungeunnna ngagisik telekung, éta telekung jadi  jalalang bodas, laju éta jalalang dititah nepungan Rahiyang Sempakwaja anu keur barang gawé nyieun hateup ), Saméméhna aya catetan ngeunaan telekung dina mangsa karajaan Sunda waktu papayung agungna  Maharaja Tarusbawa (669 M) , dina éta naskah disebutkeun unggal bupati mun pareng séba ti Galuh ka Pakuan kudu mawa  tipulung, boéh wulung, boéh beureum, jeung beubeur. Sedengkeun tina pantun Bogor dina carita Curug Si Pada Weruh tuturunan Aki Uyut Baju Rambéng nétélakeun dina jaman pamaréntahan Prabu Siliwangi unggal upacara séba di Pakuan Pajajaran sakumna bupati nu boga pakakas tinun kudu ngirim telekung.)  Ku éta gambaran totopong geus geus dipaké dina abad ka 7 M.
Bahan anu dipaké totopong karéréana lawon batik, tapi aya ogé anu make lawon polos. Ngan lebah rubakna mah sarua, paling copél 125 CM, anu warugana pasagi opat. Unggal sisina dirarangkénan ku rupa-rupa gambar, salasahijina gambar daun paku\, réana gambar 33 atawa luyu jeung panjangna sisi totopong, ngan bilanganna teu weléh dikalikeun tilu.
Ceuk Yusuf Effendi perupa Bandung alumnus ITB Bandung nétélakeun yén batik iket mibanda sababaraha rupa, unggal rupa mibanda beuti harti.  Gambar manuk, wangunan imah, sawah, kebon, sasatoan, tutuwuhan, oray, simeut jeung hurang minangka lambang buana nyungcung, buana pancatengah jeung buana larang.
Tina iket bagéan tengah aya warna bodas rada konéng symbol tina jagat anu suci, beresih, jeung dunya anu simpé. Tina warna bodas, aya gambar congo kujang anu ilahar disebut motif Jawa Cemukir, perlambang tina wates kahirupan raména alam dunya.Bagéan luarna aya motif kahirupan manusa, pangeusi bumi katut langit. Éta téh gambaran eusina alam dunya.
Totopong gunana keur masieup diri, sangkan tegep, sieup, pantes katingalina, cohagna mah ngarah katémbong kasép. Éta téh luyu jeung anus ok diungakab ku ki juru pantun “Lima jadi opat, opat jadi tilu, tilu jadi dua, dua jadi hiji, hiji jadi kasép”.
Éta ungkara pakait jeung jrim lawon, cara nilepan nepi ka cara makéna.
Anu patali jeung jirim, némbongkeun eusining gambar, yén iket téh di wangun ku bagéan téngah, pangapaping bagéan tengah, bagéan rarangkén, bagéan sisi, jeung juru.
Cara makéna :
1.       Dibébérkeun
2.       Di bagi dua jadi pasagi tilu
3.       Ditilep dua,tilu atawa opat lipetan
4.       Di terapkeun kana mastaka
5.       Dihijikeun
6.       Ditalikeun (diiket)
7.       Dibébérés, sangkan rapih
Beuti harti nu nyangkaruk dina totopong.
1.       Tina  ungkara Lima jadi opat, opat jadi tilu, tilu jadi dua, dua jadi hiji, hiji jadi kasép”. Lima jadi opat, eusina ngeunaan rukrakan opat kiblat kalima pancer. Anu opat gambaran pangabakti, kana bakal anu opat, nu bakal jadi manusa, kana bumi, kana geni, kana banyu, kana angin, bumi metukeun cahaya hideung, nu nyata jadi pangucap, geni metukeun cahaya beureum, nu nyata jadi panguping, angin metukeun cahaya kuning, nu jadi pangangseu, banyu metukeun cahaya bodas nu nyata jadi paninggal. Atawa mandala anu di wangun ku opat madhab, pancerna nya puseur jagat. Opat jadi “tilu” gambaran tina tritangtu “tékad, ucap, lampah” Sliasih, siliasah, siliasuh”.Tilu jadi dua gambaran tina kahirupan anu sarwa papasangan, dua jadi hiji gambaran tina saiket atawa sabeungkeutan. samiuk sauyunan, Kacai  jadi saleuwi, ka darat jadi salebak, sareundeuk saigel, sabobot sapihanéan.
2.       Aya ogé nu nyebutkeun di iket téh sangkan eusinining pikiran jeung lelembutan urang Sunda ulah ngencar, kudu nangtung dina tangtungan, ngadeg dina pamadegan.
3.       Ceuk sakaol iket téh gambaran sangkan urang Sunda teu gedé hulu, adigung asa aing uyah kidul.
Maké iket gedé pakaitna jeung kaparigelan, unggal anu maké mibanda cara anu béda lebah mamantesna, ku remen ngagulang gapér iket nu makéna jadi motékar, antukna medal rupa-rupa model iket.
Aya sababaraha model iket anus ok diparaké ku masarakat adat nyaéta  paros/parékos nangka, ponténg atawa porténg, kolé nyangsang, panetek ,barangbang semplak, tutup liwet, lohén, pinti, balukang peungas, kuda ngencar, sirah sontog, merak moyan, raweuyan, Beulah beungang, pintik jeung sampay.
Di Kanekes ( Baduy ) Kajeroan anus sok paké nyaéta iket bodas anu ilahar disebut telekung, di panamping atawa kaluaran disebutna romal,tina lawon batik merong. Di daerah Tungtung Sunda  Beulah Wétan aya iket anu katelah polontosan.Jirimna kawas bendo, éta téh saméméh aya bendo citak.
Kiwari réa iket wanda anyar, beunang ngaropéa generasi kiwari, anu kacatet nyaéta parékos jéngkol, paros Gedang,cikrak, koncér,cangklong sapotong, kademangan, maung leumpang, cula badak, tanduk uncal,gorompol, jeung sajabana.